این کتاب که نخستین بار در سال 1352 ترجمه و چاپ شده است درباره رویدادهای دوران نخستین پادشاه هخامنشی، به ویژه شورش‌های مناطق مختلف، به ویژه شورش گئومات که عمدتاً برپایه بازخوانی و تحلیل کتیبه بیستون صورت گرفته است. کتاب از دو بخش اصلی تشکیل شده است: در بخش اول، کتیبه بیستون به شکل منبعی تاریخی، از جهات مختلف، شناسایی و تجزیه و تحلیل می‌شود، آنگاه پس از اشاره‌ای به تاریخچه تحقیقات مربوط به کتیبه، مطالبی درباره خط میخی فارسی باستان، تاریخ کتیبه و سبک نگارش کتیبه بیستون درج می‌گردد. بخش دوم: مربوط به مسائل اجتماعی، سیاسی، مذهبی سالهای 523 ـ 522 قبل از میلاد و متضمن بررسی اقدامات و عملیات ملل تابع هخامنشیان است. این دوره همزمان با شورش‌ها و اغتشاشاتی است که در دوران داریوش اول روی داده و متکی بر شورش قبلی گئوماتا و تحولاتی است که در زمان او اتفاق افتاده است. مولف در این تحقیق از اسناد و مدارک عیلامی، بابلی، آرامی، مصری، یهودی و کتیبه‌‌های هخامنشی و همچنین از آثار مورخان مشهور و معتبر و فلاسفه بزرگ یونان استفاده کرده است. عناوین فصول سه‌گانه بخش دوم که در مبارزه اجتماعی و سیاسی در امپراطوری ایران «523 ـ 521 ق. م» ناگرفته از این قرارند: 1ـ تشکیل دولت‌جهانی ایران (هخامنشی) 2ـ اغتشاش بردیا و شورش‌های مربوط به سالهای 522 ـ 521 قبل از میلاد 3ـ مبارزه مذهبی در ایران سالهای 522 ـ 521 قبل از میلاد گذشته از آن کتاب از ملحقاتی نیز برخوردار است که عبارتند از: متن کتیبه بیستون، گاهشمار حوادث، فهرست علائم اختصاری و فهرست اعلام.